Η γέννηση μιας μητρόπολης – το όραμα του Αλεξάνδρου
Η Αλεξάνδρεια ιδρύεται το 331 π.Χ. από τον Μέγα Αλέξανδρο, λίγο πριν από την εξόρμησή του προς την Ανατολή. Δεν είναι μια ακόμη ελληνική αποικία, αλλά το εμβληματικό κέντρο ενός παγκόσμιου οράματος. Στρατηγικά τοποθετημένη στο Δέλτα του Νείλου, μεταξύ ερήμου και θάλασσας, σχεδιάζεται για να γίνει λιμάνι, πολιτικό κέντρο, πνευματική ιεραρχία. Το πολεοδομικό της σχέδιο, έργο του αρχιτέκτονα Δεινοκράτη, αποτυπώνει ένα πνεύμα αστικής ευταξίας: γεωμετρικός κάνναβος, προκυμαίες, δημόσια οικοδομήματα, ναοί. Η ελληνικότητα εδώ εκφράζεται μέσα από την τάξη, τη γνώση και την ενότητα των λαών υπό τον ελληνικό πολιτισμό.
Η Βιβλιοθήκη και το Μουσείο: Το σύνορο της γνώσης
Η Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας δεν ήταν απλώς αποθετήριο κειμένων. Ήταν η καρδιά ενός ολόκληρου πολιτισμικού μηχανισμού, ένα πρωτοποριακό ίδρυμα μελετών, έρευνας και διδασκαλίας. Πάνω από 700.000 πάπυροι, μεταφράσεις έργων από τα βάθη της Ανατολής, σχολιασμοί ελληνικών κειμένων, συστηματική συλλογή γνώσης. Εδώ έζησαν και εργάστηκαν ο Ερατοσθένης, ο Αρίσταρχος, ο Ήρων, θεμελιώνοντας την αστρονομία, τα μαθηματικά, τη φυσική. Η Βιβλιοθήκη έγινε ο τόπος όπου ο ελληνισμός δεν αναπαρήγαγε μόνο τον εαυτό του, αλλά ενσωμάτωνε και μετουσίωνε τον κόσμο.
Θρησκείες και ταυτότητες
Η Αλεξάνδρεια δεν ήταν μόνο μία από τις μεγαλύτερες πόλεις του αρχαίου κόσμου. Ήταν ένα εσωτερικό σταυροδρόμι, ένα ανθρώπινο πείραμα συνύπαρξης. Εκεί όπου οι Έλληνες έστησαν τις στοές τους, οι Αιγύπτιοι συνέχιζαν να τελούν τα τελετουργικά του Όσιρι. Οι Εβραίοι διατηρούσαν τις συναγωγές τους και συζητούσαν σε ελληνιστική κοινή για τον Μωυσή, ενώ Ρωμαίοι έμποροι αντάλλασσαν νομίσματα κάτω από την προστασία του Σεράπιδος – ενός θεού που δεν υπήρχε πουθενά αλλού στον κόσμο.
Ο Σέραπις, θεότητα «φτιαγμένη» από τον Πτολεμαίο Α’ και τους φιλοσόφους του, συνδύαζε στοιχεία του Δία, του Άπι και του Ασκληπιού. Δεν ήταν απλώς επινόηση εξουσίας· ήταν η μορφή ενός κοινά αποδεκτού νοήματος, απαραίτητου για μια πολυπολιτισμική μητρόπολη. Αντίστοιχα, η ιουδαϊκή φιλοσοφία του Φίλωνα του Αλεξανδρέα, με τον Λόγο ως θεία δύναμη, γεφύρωσε αρχαία θεολογία και ελληνική μεταφυσική.
Στην Αλεξάνδρεια ο συγκρητισμός δεν ήταν απλώς ιδεολογική στάση, αλλά πρακτική αναγκαιότητα. Οι άνθρωποι ζούσαν σε γειτονιές που μοίραζαν το φως και τις σκιές τους: οι θρησκείες μιλούσαν διαφορετικές γλώσσες, αλλά αντιμετώπιζαν τα ίδια ερωτήματα.
Οι Πτολεμαίοι: Ελληνοαιγυπτιακή πολιτεία, δυναστική στρατηγική
Μετά τον Αλέξανδρο, η Αίγυπτος περνά στους Πτολεμαίους – μια ελληνική δυναστεία που κυβερνά με τρόπο σύνθετο: ελληνικό διοικητικό μοντέλο, σεβασμός στα αιγυπτιακά ιερατεία, αναγνώριση της τοπικής κουλτούρας. Η Κλεοπάτρα Ζ’, η τελευταία των Πτολεμαίων, δεν ήταν μια απλώς μυθική φιγούρα: ήταν η τελευταία απόπειρα ενός ελληνιστικού βασιλείου να σταθεί απέναντι στη ρωμαϊκή επέκταση με όπλο τη γοητεία και τη διπλωματία.
Η Αλεξάνδρεια γίνεται πρωτεύουσα μιας σύνθετης πολιτείας: ελληνοαιγυπτιακή, πολυθρησκευτική, φιλοσοφική, εμπορική. Γίνεται το κέντρο της Μεσογείου.
Από τη ρωμαϊκή κυριαρχία στον χριστιανισμό
Μετά την κατάκτηση της Αιγύπτου από τον Οκταβιανό, το 30 π.Χ., η Αλεξάνδρεια γίνεται επίσημα ρωμαϊκή. Δεν παύει όμως να είναι βαθιά ελληνιστική. Οι αυτοκράτορες τη σέβονται – αλλά και τη φοβούνται. Ο πνευματικός της πλούτος, η φήμη των σοφών της, οι θύλακες των Ιουδαίων και οι γηγενείς Αιγύπτιοι δεν υπακούν εύκολα.
Ο 3ος και ο 4ος αιώνας μ.Χ. είναι αιώνες ρήξεων και μεταβάσεων. Ο χριστιανισμός βρίσκει στην Αλεξάνδρεια το κατάλληλο υπόστρωμα για να ανθίσει. Η φιλοσοφία, η ανάγκη για «μία αλήθεια» και η ανασφάλεια ενός κόσμου που μεταβάλλεται ραγδαία, συντελούν στην εμφάνιση των Μεγάλων Αλεξανδρινών Πατέρων: ο Κλήμης, ο Ωριγένης, ο Αθανάσιος.
Το Κατηχητικό Σχολείο της Αλεξάνδρειας μετατρέπεται σε θεολογικό εργαστήριο της Ορθοδοξίας.
Ωστόσο, δεν πρόκειται για ομαλή εξέλιξη. Η δολοφονία της Υπατίας το 415 μ.Χ. – μιας γυναίκας φιλόσοφου, νεοπλατωνικής, αγαπητής σε πολλούς – σηματοδοτεί το τέλος του αρχαίου κόσμου στην Αλεξάνδρεια. Ο χριστιανισμός επικρατεί, αλλά χάνει τη δυνατότητα διαλόγου. Οι βιβλιοθήκες σιωπούν. Η πόλη αλλάζει πρόσωπο, όχι όμως και καρδιά. Παραμένει μια ανάμνηση πολυφωνίας ακόμα και στη μονοφωνία της πίστης.
Η Αλεξάνδρεια των Ελλήνων της Διασποράς
Με την έλευση του 19ου αιώνα και την αναγέννηση του αιγυπτιακού κράτους υπό τον Μωχάμετ Άλη, η Αλεξάνδρεια ξαναγεννιέται. Και οι Έλληνες επανέρχονται, αυτή τη φορά όχι ως κατακτητές, αλλά ως δυναμική κοινότητα του εμπορίου και της μόρφωσης.
Οικογένειες από τη Χίο, τις Κυκλάδες, τη Σμύρνη και την Κωνσταντινούπολη εγκαθίστανται εκεί, χτίζοντας σχολεία, εκκλησίες, τράπεζες, νοσοκομεία και εφημερίδες.
Η Ελληνική Κοινότητα Αλεξανδρείας γίνεται υπόδειγμα παροικιακής οργάνωσης. Στην ελληνική συνοικία, η ζωή ανθίζει. Οι μαθητές μαθαίνουν Αισχύλο, παίζουν ποδόσφαιρο, αναγιγνώσκουν τον Καβάφη – τον «οικιακό ποιητή» της μνήμης και της διακριτικής αίσθησης του τέλους. Ο Εμμανουήλ Μπενάκης, ο Αβέρωφ, οι οικογένειες των Αμπελά, Χωρέμη, Ζερβουδάκη γράφουν την ιστορία του αστικού ελληνισμού της Ανατολής.
Η Αλεξάνδρεια των Ελλήνων του 1900 δεν είναι απλώς μια ελληνική κοινότητα σε ξένη γη – είναι κομμάτι του παγκόσμιου ελληνισμού που δεν χρειάζεται κράτος για να υπάρξει. Είναι ένα πνεύμα που εκφράζεται μέσω της γλώσσας, της φιλανθρωπίας, της μνήμης και της πίστης σε κάτι ευρύτερο από τα σύνορα.
Ο Καβάφης: Η Αλεξάνδρεια ως ποίηση και μνήμη
Ο Κωνσταντίνος Καβάφης, γιος της πόλης, υφαίνει με την ποίησή του ένα διαφορετικό είδος ιστορικότητας: ειρωνικό, αισθαντικό, μελαγχολικό. Η Αλεξάνδρειά του είναι η σκηνή ενός στοχασμού πάνω στη φθορά, την αυτογνωσία, τη διπλωματία των εσωτερικών ερώτων.
Μέσα από το έργο του, η πόλη γίνεται σύμβολο ενός ελληνισμού χωρίς επικράτεια, αλλά με βαριά παράδοση, μια μεταφορική πατρίδα όπου συνυπάρχουν ο Δημήτριος, ο Αντώνιος, η Κλεοπάτρα, ο νεαρός εραστής και η άγρυπνη συνείδηση.
Η ελληνική μνήμη επιβιώνει σιωπηλή
Στον 21ο αιώνα, η Αλεξάνδρεια δεν είναι πια ελληνική – όχι εξωτερικά. Οι τελευταίοι Έλληνες, λίγες δεκάδες ηλικιωμένοι, συντηρούν ό,τι απέμεινε: τον Ναό του Ευαγγελισμού, το Ελληνικό Τετράγωνο, το Πατριαρχείο. Το παλαιό Εθνικό Σχολείο, όπου κάποτε δίδασκε ο Μάνος Χατζιδάκις νεαρός, έχει γίνει δημόσιο αιγυπτιακό κτήριο. Η νέα Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας, μοντέρνα, επιβλητική, προσπαθεί να θυμίζει το παρελθόν χωρίς να το βιώνει.
Κι όμως, η σιωπηλή επιβίωση της ελληνικής μνήμης έχει δύναμη. Δεν είναι μουσειακό κατάλοιπο. Είναι υπόγειο ρεύμα που μετακινεί το παρελθόν προς το μέλλον. Η Αλεξάνδρεια δεν είναι πια ελληνική, αλλά κανείς δεν μπορεί να την αφαιρέσει από τον ελληνισμό. Είναι ένας τόπος που υπάρχει κυρίως στην ψυχή του πολιτισμού, στην ανάμνηση του διαλόγου, του ποιήματος, της υπέρβασης.
Σήμερα, η Αλεξάνδρεια δεν ανήκει σε κανέναν – κι έτσι ανήκει σε όλους. Είναι το όνομα μιας υπόσχεσης: ότι ο πολιτισμός μπορεί να ανθίσει και να συγκατοικήσει, έστω και για λίγο, πριν τον σιωπήσει η ιστορία.
Διαβάστε επίσης:
Αμερικανοί μετανάστες στη χώρα του Στάλιν
